Archeolodzy oceniają, że najstarsze znaleziska pisanek w Polsce pochodzą z X w. z wykopalisk na Ostrówku w Opolu i w okolicach Wrocławia. Znawcy przedmiotu upatrują źródeł tego zwyczaju w dawnych obrzędach wiosennych – pierwotnie malowanie jaj związane było z prasłowiańskimi wierzeniami, jakoby kolorowe jajko ma siłę przenoszenia na siebie złych mocy i rewitalizacji świata.

W zależności od regionu jaja różniły się od siebie techniką zdobienia, kolorystyką oraz ornamentem. Obowiązek zdobienia jaj w kulturze ludowej bazował na opowieściach apokryficznych, w których to zwyczaj ten miał być związany z losem Zmartwychwstałego Chrystusa. Jak podkreśla Teresa Smolińska, pogańskie jajko zyskało w kulturze chrześcijańskiej nowy wymiar magiczny, ściśle związany z religią, czego rezultatem jest obecność wielu opowieści ajtiologicznych i legend związanych z genezą zdobienia jaj wielkanocnych.

Trzy pisanki:  zielona, brązowa i żółta z wzorami namalowanymi woskiem

W tradycji nowogreckiej przekazywano, że Anioł ukazał się Marii Magdalenie i oznajmił jej, że Chrystus zmartwychwstał; ta, po powrocie do domu zauważyła, że wszystkie jajka zabarwiły się na czerwono. Kobieta, wychodząc przed dom, spotkała apostołów i rozdała im jajka, głosząc zmartwychwstanie, wówczas jajka zamieniły się w ptaki, wyleciały z ich rąk ku niebu. Wszyscy odczytali to jako znak, że po śmierci następuje zmartwychwstanie.  Maria Magdalena – wedle jednej opowieści ajtiologicznej – przyszła do Heroda z prośbą, aby ulitował się nad Chrystusem, ofiarując mu kilka malowanych jajek i w ten sposób zapoczątkowała malowanie jaj i ofiarowywanie najładniejszych swoim chłopcom, aby zjednać ich miłość. W innych wariantach legendy Matka Boska (lub Maria Magdalena) udała się z jajkami do Heroda (lub Piłata), prosząc o uwolnienie syna. W przekazach folklorystycznych jajko miało być argumentem przekonującym niedowierzających, bowiem pisanki powstały w wyniku zaczerwienienia się jajek niesionych przez wątpiącą w zmartwychwstanie Chrystusa kobietę.

Kolorowe pisanki w pomarańczowej misce na zielonej trawie

Została zarejestrowana także legenda jakoby pewien biedak, który pomagał Chrystusowi dźwigać krzyż, zobaczył, że niesione przez niego jajka na sprzedaż zabarwiły się na czerwono. Istnieje także kilka wariantów związanych z wątkiem kamienowania Chrystusa przez Żydów: w jednym z nich aniołowie rozsypywali pisanki, by zabawić oprawców Chrystusa; w innym to Żydówki, chcąc odwieść swoich mężów i braci od dręczenia Chrystusa, pokazywały im namalowane na jajkach scenki; podczas prowadzenia go na Golgotę Bóg zamieniał kamienie rzucane przez Żydów w pisanki. Wątek jajek-kamieni związany jest także z postacią św. Szczepana, jajka mają symbolizować jego męczeńską śmierć przez ukamienowanie.

Pisanki powstały – w świetle jeszcze innej legendy – gdy po zmartwychwstaniu kamienie odrzucone z grobu pańskiego rozproszyły się po świecie i uderzały o siebie, rysując się nawzajem. Dopóki ludzie będą malować jaja, będą żyć i dręczyć się od zgryzoty czterej Żydzi, biorący udział w męce Chrystusa.

Pisanki były w tradycji ludowej warunkiem trwania świata, symbolem ciągłego odrodzenia, a wyraźna i sensowna motywacja pielęgnowania tego zwyczaju widoczna była jeszcze na przełomie XIX i XX wieku. Podtrzymywanie tradycji zdobienia jaj wynikało z pamięci o jego znaczeniu kosmogonicznym jako trwałości ludzkiej formy egzystencji; zaniechanie mogłoby prowadzić do niemożliwości odnowienia się po zimowym chaosie lub nawet unicestwienia świata. W kulturze ludowej dziewczęta ofiarowywały pisanki chłopcom za oblanie wodą w śmigus-dyngus, wręczały swoim bliskim, współcześnie ta funkcja wymiany darów uległa redukcji. Dziś pisanki spełniają wyłącznie funkcję estetyczną. Trudno też mówić, aby przy ich tworzeniu dorośli wykorzystywali świadomie jakieś określone wzory czy kolory „dyktowane” tradycją, kierują się raczej własną wyobraźnią.
Fot. pixabay.com

Barbara Górnicka-Naszkiewicz
Podlaska Redakcja Seniora Białystok