Jak co roku, wraz z pojawieniem się pierwszej gwiazdki na niebie, zasiądziemy do wigilijnej wieczerzy. Wigilia Bożego Narodzenia jest najbardziej uroczystym, głęboko zakorzenionym obrzędem w polskiej tradycji.
Świąteczne menu kolacji wigilijnej różni się w zależności od regionu. Mimo różnic, w tym tak uroczystym dla chrześcijan dniu, na każdym stole znajdzie się barszcz czerwony, karp smażony, pieczony lub w galarecie, kapusta z grzybami, śledzie, makowiec, piernik, kluski z makiem lub kapustą oraz kompot z suszu. Wigilijne potrawy są wyjątkowe nie tylko dlatego, że nie są spożywane na co dzień. Przyrządzamy je z reguły tylko z okazji Świąt Bożego Narodzenia. Dwanaście potraw podkreśla nie tylko odświętny charakter kolacji wigilijnej. Ma również wymiar symboliczny. Wigilijne potrawy mają przynosić szczęście, dobrobyt, dostatek i płodność.
Przed rozpoczęciem uczty wigilijnej, zgodnie z tradycją, połamiemy się opłatkiem. Łamanie się opłatkiem to symbol pojednania i przebaczenia, znak przyjaźni i miłości. Dzielenie się opłatkiem na początku wieczerzy wigilijnej wyraża też chęć bycia razem. Dzieląc się opłatkiem zapominamy o wszelkich zatargach, zwadach i dzielących nas różnicach. Staramy się zobaczyć w drugiej osobie same pozytywne cechy, życząc jej przy tym wszystkiego, co najlepsze.
Tradycja łamania się opłatkiem swoje korzenie ma w pierwszych wiekach chrześcijaństwa. Nie miała początkowo związku z Bożym Narodzeniem, była symbolem komunii duchowej członków wspólnoty. Zwyczaj błogosławienia chleba nazywano eulogiami. Z czasem na wigilijną mszę przynoszono chleb, który błogosławiono i którym się dzielono. Zabierano go też do domów dla osób chorych i tych, którzy z różnych powodów nie mogli uczestniczyć w nabożeństwie wigilijnym. Opłatek jest też symbolem chleba. Dawanie i przyjmowanie opłatka jako chleba oznacza również, że chrześcijanin powinien być dobrym i podzielnym tak, jak podzielny jest chleb.
Praktyka przesyłania sobie eulogii, popularna w pierwszych wiekach chrześcijaństwa, zaczęła zanikać w IX wieku na mocy dekretów karolińskich. W późniejszym czasie rytuał ten został zakazany, aby zachować różnicę między chlebem, który został konsekrowany, a tym, który został pobłogosławiony.
Poza Polską zwyczaj dzielenia się opłatkiem spotykany jest we wschodniej części Europy, na Białorusi, Ukrainie, Litwie. Znany też jest na Słowacji, w Czechach oraz we Włoszech. Kontynuowany do dzisiaj uroczysty obrzęd dzielenia się opłatkiem przyjął się w Polsce w XVIII wieku. Najpierw zwyczaj ten przyjęła szlachta, później pozostałe stany. Tradycja dotarła najpóźniej do części Pomorza i Mazur, gdzie ten obrzęd poznano w XX wieku.
Nazwa opłatek pochodzi od łacińskiego słowa „oblatum”(dar ofiarny) i dotyczy specyficznego gatunku przaśnego chleba, jakim karmił się naród wybrany w czasie wędrówki do ziemi obiecanej. Opłatki, tzw. hostie, w znanej nam formie prawdopodobnie powstały już w średniowieczu. Natomiast ich forma wigilijna pojawić się miała w XVI w., w wyniku zastosowania nowego sposobu ich wypiekania. Opłatki wypiekano przy klasztorach i kościołach. Używano w tym celu specjalnych metalowych form, do których wlewano rzadkie ciasto. Następnie ciasto było dociskane i pieczone na ogniu.
W katolicyzmie opłatek jest cienkim płatkiem chlebowym, który powinien być wypiekany z białej mąki i wody, bez dodatku zakwasu, drożdży i soli. W prawosławiu tę rolę pełni prosfora. Jest to pieczywo, które wypieka się z mąki, wody, soli oraz z zakwasu. Jest ona używana podczas mszy świętej, a po nabożeństwie rozdawana wierzącym, którzy mogą zabrać ją do domu. Podczas obchodów Wigilii Bożego Narodzenia wierni dzielą się nią i popijają łykiem święconej wody.
Chociaż dzielenie się opłatkiem jest zwyczajem praktykowanym od wielu lat, to stał się on jedną z liturgicznych przyczyn rozłamu kościoła na zachodni – łaciński i wschodni – grecki, dzisiaj znany jako Prawosławie.
Opłatek wigilijny to taki sam opłatek, jaki otrzymujemy podczas uczty sakralnej – Eucharystii. Z tym, że wigilijny opłatek w odróżnieniu od hostii nie jest konsekrowany.
Inne zastosowanie opłatków, o którym dziś mało kto pamięta, to tzw. „światy”, zwane również „wilijkami”. Są to najstarsze ozdoby choinowe, które znane były tylko w Polsce. Światy były robione z wyciętych fragmentów opłatka, połączonych w przestrzenne kompozycje. Często były to misterne konstrukcje w kształcie gwiazd, rozet, a najczęściej kuli. Kule symbolizowały, że Dzieciątko narodziło się w Betlejem i jest królem całego świata. Stąd też ozdoby te nazwano światami. Najpierw zawieszano je na belkach pod sufitem i na podłaźniczkach. Podłaźniczka to czubek jodły, świerka lub sosnowa gałąź wieszana pod sufitem jako ozdoba w czasie Świąt Bożego Narodzenia. Zwyczaj ten rozpowszechnił się w XIX wieku. Z czasem światy zostały wyparte przez bombki.
Oprócz białych opłatków przeznaczonych na komunikanty i do łamania się podczas wigilii, wypieka się również opłatki kolorowe przeznaczone dla zwierząt domowych i bydła. Obecnie opłatki pieką specjalistyczne piekarnie zakonne lub świeckie. Przed rozdziałem opłatków często miejscowy proboszcz błogosławi je po Mszy świętej w I Niedzielę Adwentu. Wręczanie opłatków wiąże się ze wstępnymi życzeniami świątecznymi.
Dzisiaj w potocznym znaczeniu opłatek oznacza rodzaj spotkania organizowanego we wspólnotach parafialnych, zakładach pracy, instytucjach i organizacjach w okresie Adwentu lub Bożego Narodzenia połączonego z łamaniem się opłatkiem i składaniem życzeń.
Dołóżmy starań, żeby ta piękna i bogata tradycja wigilijnego opłatka żyła wśród nas i była przekazywana następnym pokoleniom.
Źródła:
https://www.niedziela.pl/artykul/4768/nd/Wigilijny-oplatek
https://pl.wikipedia.org/wiki/Op%C5%82atek
Opracowała Anna Anchimowicz
Podlaska Redakcja Seniora Białystok
